Tuyến cầu cạn đường sắt chạy trong nội đô Hà Nội qua phố Phùng Hưng đến ga Long Biên được xây dựng từ thời Pháp thuộc (1900-1902). Sau hơn một thế kỷ, trải qua bao biến thiên của thời gian, những vòm cầu xây bằng đá có thể coi là chứng nhân lịch sử của ngành đường sắt và Thủ đô Hà Nội.
Đoạn tuyến cầu cạn dài gần 850m được kiến trúc kiểu vòm cuốn, gồm 130 vòm đánh số từ 2 đến 131.
Năm 2020, Hà Nội thí điểm đục thông một số vòm cầu dọc phố Phùng Hưng gắn liền với khu phố đi bộ, tuy nhiên sau đó, dự án bị dừng lại và dở dang cho đến nay.
Vấn đề đặt ra cấp thiết hiện nay là các cơ quan, đơn vị chức năng cần sớm tái khởi động lại dự án, nhằm tái lập lại không gian văn hóa-kiến trúc đa dạng, sinh động, những điểm nhấn văn hóa đặc trưng, hấp dẫn ngay giữa lòng Thủ đô.
Dang dở dự án đục thông vòm cầu
Đoạn tuyến đường sắt từ ga Hà Nội-Phùng Hưng-Gầm Cầu-ga Long Biên dài khoảng 1.300m xây bằng đá, đoạn thấp từ phố Trần Phú đến Cửa Đông dài hơn 400m xây đặc, đoạn cao từ phố Cửa Đông đến ga Long Biên dài gần 850m kiến trúc kiểu vòm cuốn, trên các đỉnh vòm xây đặc và đặt đường ray tàu hỏa.
Theo kết quả khảo sát, toàn bộ tuyến có tổng số 130 vòm, chiều cao từ 2,6 đến 4,9m, được đánh số từ 2 đến 131, trước đây, các vòm cầu có thể lưu thông qua lại, nhưng về sau này, do tình trạng mất an ninh trật tự, ô nhiễm môi trường trong khu vực, những năm 1980, thành phố Hà Nội quyết định cho lấp đất đá và xây kín 2 bên toàn bộ các vòm, chỉ chừa lại 4 vòm để cho người dân lưu thông qua lại.
Những vòm cầu đường sắt được xây bằng đá hộc từ thời Pháp, trải qua hơn 100 năm trở thành chứng nhân lịch sử của ngành đường sắt và phố phường Hà Nội. (Ảnh tư liệu)
Từ năm 2017, lãnh đạo thành phố Hà Nội đã có ý tưởng phục hồi lại các vòm cầu này, với mong muốn tái lập không gian văn hóa xưa, gắn liền với khu phố đi bộ. Dự kiến, nếu hoàn thành cải tạo toàn bộ các vòm, ước tính mỗi vòm diện tích khoảng 20m2 cùng vỉa hè, “vùng lõi” phố cổ Hà Nội này sẽ được bổ sung thêm phần diện tích hơn 7.000m2 dành cho sinh hoạt văn hóa công cộng.
Triển khai kế hoạch này, năm 2020, thành phố đã thí điểm đục thông 5 vòm cầu dẫn đường sắt phía nam cầu Long Biên, gồm các vòm từ 79 đến 83, nối từ phố Hàng Cót đến phố Hàng Giấy nhằm phục hồi nguyên trạng, làm cơ sở hiện thực hóa Đề án “Không gian văn hóa, thương mại, dịch vụ, du lịch khu vực 130 vòm cầu theo chủ trương bảo tồn, tôn tạo và phát huy giá trị khu phố cổ trong tổng thể di sản văn hóa Hà Nội” của Ủy ban nhân dân thành phố Hà Nội.
Việc sử dụng các không gian trống dưới các vòm cầu đường sắt có kết cấu gạch-đá khá phổ biến ở nhiều đô thị trên thế giới như chợ, cửa hàng, văn phòng, câu lạc bộ,….
Nhiều nước đã tận dụng những ô vòm bên dưới tuyến đường sắt, kết hợp tuyến phố hai bên để tổ chức không gian công cộng và không gian đi bộ như một nét đặc trưng và có sức thu hút đối với khách du lịch trong và ngoài nước, như phố vòm cầu tại Paris (Pháp), phố vòm cầu ở Đức, London (Anh), Argentina...
Các vòm cầu bị bịt kín trong nhiều năm không được khai thác hiệu quả, hết sức lãng phí.
Theo ông Trần Anh Tuấn, Phó Tổng Giám đốc Tổng Công ty Đường sắt Việt Nam, ý tưởng của cơ quan chức năng Hà Nội là sau khi hoàn thành việc đục thông, các vòm cầu sẽ được “thay áo”, phát triển thành không gian văn hóa thương mại, dịch vụ du lịch, với các hoạt động chuyên biệt, như: khu thủ công mỹ nghệ làng nghề, khu vực nghệ thuật công cộng, khu vực văn hóa ẩm thực,… nhằm thu hút du khách trong và ngoài nước đến tham quan, tôn vinh các sản phẩm làng nghề, ẩm thực truyền thống cùng các sản phẩm văn hóa, du lịch hấp dẫn.
Năm 2018, khi không gian bích họa phố Phùng Hưng triển khai trên phạm vi 17 vòm cầu (từ ngã ba phố Lê Văn Linh đến phố Hàng Cót), khắc họa nhịp sống của Hà Nội xưa cũ, đã thu hút rất đông người dân và du khách đến tham quan, chụp ảnh, nhiều người đã nhắc lại ý tưởng biến Phùng Hưng thành không gian đi bộ, kết nối với khu vực phụ cận không gian đi bộ hồ Hoàn Kiếm như chợ đêm Đồng Xuân, các phố Hàng Đường, Hàng Ngang, Hàng Đào, trở thành một thể thống nhất, dần dần mở rộng không gian đi bộ trên toàn bộ phố cổ Hà Nội. Điều đó nghĩa là khu vực phố Phùng Hưng sẵn có tiềm năng rất lớn về giao lưu văn hóa, nghệ thuật.
Một đoạn “phố gầm cầu” Bastille (Paris-Pháp) thu hút rất lớn lượng khách du lịch.
Chị Nguyễn Phạm Bảo Trân, một du khách ở Thành phố Hồ Chí Minh cho biết, lần nào ra Hà Nội, bận đến mấy chị cũng phải dành chút thời gian lượn qua ngắm phố bích họa Phùng Hưng, rảnh rỗi là sẽ la cà ngồi cà-phê dọc đường tàu ngắm phố phường, nhất là vào những ngày mùa thu đẹp trời như bây giờ.
“Tôi đã từng tới khu cầu cạn Bastille là 'phố gầm cầu' (tuyến đường Viaduc des Arts nằm ở đại lộ Daumesnil 1-129, Paris-Pháp), tương tự như các vòm cầu đường sắt ở Hà Nội. Đó thực sự là điểm du lịch thu hút rất nhiều du khách, song bao lâu nay, tôi vẫn thấy dọc mấy tuyến phố cổ Hà Nội này chỉ là nơi tập kết rác, điểm đỗ ô-tô, xe máy rất lộn xộn và thiếu mỹ quan. Hà Nội nên chỉnh trang, biến những vòm cầu đường sắt này thành tuyến phố nghệ thuật, gắn kết di sản, ẩm thực, kinh doanh các sản phẩm văn hóa, du lịch mới xứng tầm phong vị đặc sắc của Thủ đô”, chị Bảo Trân bày tỏ.
“Bắt tay” khai thác giá trị cảnh quan
Trên thực tế, dự án đục thông 130 vòm cầu nhằm bảo tồn, tôn tạo và phát huy giá trị khu phố cổ mấy năm trước chỉ dừng lại ở bước khởi động rồi chìm khuất trong quên lãng của các cơ quan quản lý chức năng của Thủ đô cho đến nay, khiến ước mơ “đánh thức” phố gầm cầu sau nhiều năm vẫn dang dở.
Theo chị Bảo Trân, thành phố Hà Nội và ngành đường sắt cần sớm “bắt tay” nghiên cứu, có phương án khai thác giá trị cảnh quan của tuyến đường này một cách hiệu quả, biến thành không gian sinh hoạt cộng đồng, điểm nhấn văn hóa đặc trưng, hấp dẫn ngay giữa lòng Thủ đô Hà Nội, trước hết cần đục thông các vòm cầu nhằm khơi mở không gian kiến trúc đa dạng, sinh động của vòm cầu như nhiều thành phố trên thế giới đã làm. Để hiện trạng này kéo dài nhiều năm qua là sự lãng phí rất lớn
Không gian lãng mạn ở “phố gầm cầu” Bastille (Pháp).
Ông Đặng Sỹ Mạnh, Chủ tịch Hội đồng thành viên Tổng Công ty Đường sắt Việt Nam cũng rất đau đáu về dự án chỉnh trang các vòm cầu, từng mời lãnh đạo Ủy ban nhân dân quận Hoàn Kiếm (trước đây) khảo sát dọc đoạn tuyến đường sắt từ ga Hà Nội tới ga Long Biên để tìm phương án khả thi nhất nhằm khai thác hiệu quả các vòm cầu.
Theo thông tin cập nhật mới nhất, trong quý IV này, thành phố Hà Nội dự kiến mời gọi tư vấn nước ngoài tiến hành đánh giá hiện trạng và lên kế hoạch lập dự án đục thông vòm cầu.
Sau khi dự án hoàn thành và được bàn giao lại, Tổng Công ty Đường sắt Việt Nam sẽ thuê thiết kế lại tổng thể toàn tuyến để khai thác không gian khu vực một cách hiệu quả.
Ông Trần Anh Tuấn, Phó Tổng Giám đốc Tổng Công ty Đường sắt Việt Nam khẳng định, trong các kết cấu thì kết cấu vòm có hệ số an toàn cao nhất và những vòm cầu này được xây bằng đá hộc từ thời Pháp rất chắc chắn. Việc xây bịt kín các vòm trước đây chỉ đơn thuần bảo đảm an ninh trật tự, ngăn chặn người dân lấn chiếm, chứ không nhằm mục đích gia cố công trình.
Kết quả quan trắc từ dự án thí điểm mấy năm trước cũng cho thấy, sau khi đục thông, kết cấu vòm cầu hoàn toàn không bị ảnh hưởng. Thậm chí, trong quá trình đục thông, nếu xuất hiện nguy cơ nứt, lún, đơn vị thi công sẽ gia cố bằng khung vòm thép chịu lực, bảo đảm an toàn cho chạy tàu phía trên.
Hệ lan can sắt được rèn thủ công, lắp đặt từ thời Pháp đến nay vẫn được giữ gần như nguyên vẹn.
Trong khi chờ dự án đục thông vòm hoàn thành và khai thác tổng thể, trước mắt, Tổng Công ty Đường sắt Việt Nam lên phương án lập dự án chỉnh trang phần trên tuyến đường hành lang ray chạy tàu với chiều dài 1,8km dọc tuyến phố Phùng Hưng đến ga Long Biên, dự kiến cuối năm nay sẽ triển khai và phấn đấu hoàn thành vào tháng 4/2026.
Do công trình nằm trong phạm vi chạy tàu và giao thông đường bộ, các đơn vị thi công ngành đường sắt đang nghiên cứu, thống nhất biện pháp để bảo đảm an toàn đường sắt và giao thông đường bộ bên dưới.
Phần trên của hành lang chạy tàu có hệ lan can sắt rèn thủ công, lắp đặt từ thời Pháp đến nay gần như vẫn giữ được nguyên vẹn. Tuyến đường sẽ được sơn sửa, chỉnh trang và tạo cảnh quan, biến nó trở thành đường tàu-đường hoa mềm mại, rực rỡ giữa lòng Thủ đô.
Minh Trang
Nguồn: Báo Nhân Dân