Nghệ thuật trình diễn hát Xoan, tỉnh Phú Thọ gồm múa, hát gõ trống và phách. Nghệ thuật hát gồm ba chặng hát: Chặng hát nghi lễ (hát cửa đình) với các bài: Giáo trống, giáo pháo, thơ nhang, đóng đám với những lời cầu nguyện, cầu chúc, cầu mong các bậc Vua, Thần linh, Thành hoàng phù hộ cho dân làng khỏe mạnh, bình an, no đủ, hạnh phúc, tạo không khí linh thiêng, tôn kính khi vào cuộc Hát Xoan.

Chặng hát trình diễn - gồm 14 quả cách như Kiều Giang Cách; Nhàn Ngâm Cách; Tràng Mai Cách; Ngư Tiều Canh Mục Cách; Đối rẫy Cách; Xuân Thời Cách; Hồi Liên Cách; Hạ Thời Cách; Thu thời Cách; Đông thời Cách; Tứ Mùa Cách; Thuyền Chèo Cách; Tứ Dân Cách; Chơi Dâu Cách. Các quả cách mô tả đời sống, sinh hoạt con người; ca ngợi cảnh vật thiên nhiên qua một năm canh tác của nhà nông, hoặc kể các truyện cổ tích.

Chặng hát hội - mang tính chất trữ tình, giao duyên với hình thức đối đáp thể hiện sự đối đáp linh hoạt, đua tài, thi ứng phó nhanh. Hát hội có Hát ghẹo - giao duyên, xin hoa đố chữ; hát đúm và hát giã (mó) cá là tiết mục kết thúc quá trình diễn xướng của hát Xoan, có tiết tấu khỏe khoắn, sôi động, thể hiện tín ngưỡng phồn thực. Đây cũng là phần hát sinh động và hấp dẫn nhất trong cuộc Hát Xoan nói chung.

Theo các nhà nghiên cứu văn hóa dân gian, hát Xoan hiện nay còn bảo tồn 31 bài Xoan cổ ở 4 phường Xoan gốc thuộc thành phố Việt Trì. Các bài xoan cổ gắn liền với các di tích lịch sử văn hóa, nơi phát tích của Hát Xoan và các ngôi đình cổ, nơi lan toả diễn xướng Hát Xoan như: Miếu Lãi Lèn, Đình Thét, Đình An Thái, Đình Hùng Lô…Trong không gian đình cổ kính, những ca từ, điệu múa, nhịp phách của các đào, kép hát hòa quyện như chạm vào tâm thức thành kính nhất của mỗi người khi trong không văn hóa của mỗi canh hát Xoan cổ.

Những người lưu giữ và thực hành hình thành phường Xoan, trong phường Xoan đứng đầu là ông Trùm, kép nam thường hát dẫn (lĩnh xướng), múa, đệm trống con, trống cái, đào nữ có vai trò hát phỏng (hát nhắc lại), hát đối đáp, hay múa... Hát Xoan có không gian diễn rộng lớn, mang tính cộng đồng cao, nghiêm trang trong thực hành tín ngưỡng thờ cúng, các đào kép khi trình diễn sử dụng đạo cụ và nhạc cụ đơn giản chỉ chiếc trống da nhỏ cùng đôi, ba cặp phách bằng tre đực già.

Ở các phường Xoan, các nữ đào xoan được lựa chọn, đào tạo ngay từ khi còn trẻ để có thể kế thừa di sản văn hóa của các bậc tiền nhân.

Âm nhạc trong Hát Xoan được cấu thành chủ yếu từ những thang 3 âm, 4 âm (quãng 3 hoặc quãng 4). Giai điệu Xoan mộc mạc, tiết tấu đơn giản, cách hát gần gũi với giọng nói. Các điệu chính có hát tiều ngư canh mục - còn gọi là mó cá, điệu múa hát mang ước vọng sinh sôi. Hát múa mời rượu - đào Xoan dâng chén rượu chúc các Bô lão trường sinh. Hát đối giao duyên nam nữ giữa đào xoan và trai làng.

  Khung cảnh một cuộc hát Xoan, tỉnh Phú Thọ.

Hình thức âm nhạc dân gian truyền thống, kết hợp văn hóa, lịch sử và nghệ thuật, độc đáo ở lời ca, giai điệu và làn điệu được nhân dân gìn giữ qua nhiều thế kỷ. Sự tồn tại của di sản này tiếp tục được bảo tồn, phát triển bởi các cộng đồng, các nhóm và cá nhân thông qua các nghiên cứu và các nỗ lực phục hồi và truyền dạy, thu thập các bài bản Xoan, thành lập phường Xoan và tổ chức các câu lạc bộ Hát Xoan.

Nhà nước và các cấp, ngành có thẩm quyền đã đầu tư nhiều nguồn nhân lực, vốn được đánh giá thực tế và khả thi để bảo vệ văn hoá truyền thống. Các biện pháp như thành lập quỹ bảo vệ Xoan, hỗ trợ cho mỗi hội Xoan, phục hồi không gian Xoan, tổ chức các các khoá tập huấn, các lễ hội có trình diễn Xoan, xuất bản sách, tài liệu về hát Xoan và xây dựng các chương trình truyền thông thường xuyên. Khảo sát về tính khả thi của di sản được thực hiện thường xuyên…

Sau nhiều hoạt động kiểm kê đánh giá, thực hiện kế hoạch bảo vệ di sản, ngày 3/2/2018, tại xã Kim Đức, thành phố Việt Trì, UBND tỉnh Phú Thọ phối hợp với Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch tổ chức trọng thể Lễ đón nhận bằng UNESCO ghi danh “Hát Xoan Phú Thọ” là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.

Trải dài cùng lịch sử dân tộc, từ xưa đến nay, nhân dân Phú Thọ vẫn luôn tổ chức hát Xoan và lưu giữ nghệ thuật dân gian này như một báu vật văn hoá của tỉnh Phú Thọ, đồng thời gìn giữ, phát huy một di sản văn hoá đặc sắc của dân tộc để người Việt tưởng nhớ về công ơn của các Vua Hùng đã công dựng nước, giữ nước.

Bài, ảnh: Thanh Bình