Trong quá trình phát triển của mỗi nước, mạng lưới đô thị nói chung, các đô thị biển nói riêng chiếm vai trò rất quan trọng không những về kinh tế, xã hội mà còn đảm bảo an ninh quốc phòng và phát triển bền vững.
Việt Nam là nước có bờ biển dài nhất trong số các nước Đông Nam Á lục địa (không kể các quốc gia quần đảo). Diện tích phần đất liền là 331.211,6 km2, còn phần lãnh hải và vùng đặc quyền kinh tế trên biển khoảng 1.000.000 km2, gấp 3 lần diện tích trên đất liền. Bờ biển Việt Nam từ Móng Cái đến Hà Tiên dài 3.260 km, khoảng 100 km2 trên đất liền có 1km bờ biển, gấp 6 lần trung bình toàn thế giới; nếu tính thêm cả bờ biển của các hải đảo trên Biển Đông thì chiều dài bờ biển so với diện tích đất liền là 0,016, gấp hơn 2 lần Thái Lan (0,007) và ngang với Malaysia là đất nước có một nửa là quần đảo.
Theo TS Vũ Chí Đồng, thiên nhiên Việt Nam rất đa dạng, thay đổi từ bắc đến nam bởi phần đất liền của lãnh thổ Việt Nam trải dài trên 15 độ vĩ tuyến, từ thấp đến cao bởi phân bậc của địa hình đồng bằng, trung du, đồi núi và đặc biệt đa dạng khi đi theo hướng đông tây từ biển - duyên hải vào trong nội địa. Vùng duyên hải, hải đảo khác với vùng đồi núi và đồng bằng về kiểu địa hình.
Vì ven biển được hình thành do tác động tổng hợp của đất liền và biển. Địa hình ven biển có thể chia thành các nhóm chính: (i) Đồng bằng tích tụ cửa tam giác châu thổ và đồng bằng cửa sông miệng phễu; (ii) Đồng bằng chân núi duyên hải hình thành tại các vũng nhỏ, đồng bằng hẹp, từ chân núi ra biển khoảng mươi cây số; (iii) Địa hình ven biển hình thành do tích tụ - sóng gió; (iv) Địa hình ven biển hình thành do tích tụ - thủy triều; (v) Bờ biển mài mòn; (vi) Bờ biển san hô… Chính các đặc điểm này đã tác động không nhỏ, thậm chí có tính định vị về vị thế, vai trò, qui mô và cấu trúc các đô thị biển của Việt Nam.
Đô thị biển bao gồm cả hệ thống đô thị ven bờ các châu lục và hệ thống các đô thị thuộc các đảo hoặc các quần đảo trên các Đại dương. Các đô thị biển thường là các đô thị gắn với các lợi thế từ vị trí xây dựng đến các nguồn lợi có từ kinh tế biển như các ngành công nghiệp đánh bắt, chế biến, nuôi trồng thủy, hải sản; công nghiệp, dịch vụ cảng, giao thông vận tải biển; công nghiệp dịch vụ du lịch, nghiên cứu khoa học; bảo vệ môi trường, quốc phòng an ninh… và thường có chức năng tổng hợp hoặc chuyên ngành.
Trên thế giới đã có nhiều đô thị biển thể hiện vị thế và tầm vóc của mình trong phát triển kinh tế, xã hội và trở thành biểu tượng của quốc gia hoặc mang tầm cỡ khu vực hoặc quốc tế. Chẳng hạn như TP New York, San Diego, Seattle, Hawaii… (Hoa Kỳ); Vơlađivostoc… (Liên bang Nga); Thượng Hải, Thẩm Quyến, Hồng Kông, Ma Cao… (Trung Quốc); Cao Hùng, Đài Bắc… (Đài Loan); Tokyo… (Nhật Bản); Pattaya, Pukẹt… (Thái Lan); Manila (Philippines); Singapore… ở một khía cạnh nào đó, ngoài mối quan hệ về đường bộ, đường hàng không, các đô thị biển còn có độc quyền cơ bản về giao lưu đường thuỷ và là cửa ngõ thông thương với các đại dương gắn các châu lục với nhau trong xu hướng hội nhập và toàn cầu hóa.
Hệ thống đô thị biển của Việt Nam chủ yếu tập trung dọc vùng duyên hải từ Bắc vào Nam (trải dài 3.260km), trên cơ sở các tiểu vùng duyên hải cơ bản là: vùng duyên hải Bắc bộ, Trung bộ và Nam bộ. Các tiểu vùng duyên hải này đóng vai trò là cửa ngõ hướng biển của các vùng kinh tế trọng điểm quốc gia, nối các hành lang kinh tế Bắc - Nam, Đông - Tây ra với biển, tạo nên thế và lực trong phát triển kinh tế, xã hội của từng vùng và trong phạm vi cả nước. Đây cũng chính là một trong những đặc điểm cơ bản của hệ thống đô thị biển của Việt Nam trong quá trình CNH - HĐH đất nước, cũng như quá trình hội nhập khu vực và quốc tế.
Trong quá trình phát triển của mỗi nước, mạng lưới đô thị nói chung, các đô thị biển nói riêng chiếm vai trò rất quan trọng không những về kinh tế, xã hội mà còn đảm bảo an ninh quốc phòng và phát triển bền vững. Bởi vậy, mỗi nước đều hoạch định chiến lược phát triển đô thị và điểm dân cư nông thôn, trong đó chú trọng các hành lang ven biển gắn với các khu kinh tế tổng hợp theo điều kiện, hoàn cảnh cụ thể của nước mình nhằm thúc đẩy quá trình phát triển kinh tế, xã hội và đô thị hóa có chất lượng hơn.
Các tổ chức quốc tế lớn như Chương trình phát triển của Liên hợp quốc (UNDP), Trung tâm Định cư con người (UNCHS-Habitat), Chương trình quản lí đô thị (UMP) của ba Châu lục, Uỷ ban Kinh tế xã hội Khu vực châu Á - Thái Bình dương của Liên Hợp quốc (UNESCAP) và nhiều tổ chức khác của khu vực và các nước rất coi trọng và quan tâm đến tốc độ phát triển của quá trình đô thị hóa khu vực và toàn cầu...
Hiểu rõ và nhận thức đúng đắn vai trò và tầm quan trọng của đô thị hóa, trong đó có các đô thị biển, các nước trên thế giới, nhất là các nước đang phát triển đã, đang và sẽ luôn chú trọng quan tâm đến những mặt tích cực để tận dụng mọi lợi thế của quá trình này. Đối với các nước kém phát triển muốn tạo ra những “cú huých” nhằm đẩy nhanh tốc độ tăng trưởng kinh tế thì cần thiết phải tạo ra các vùng, các khu vực kinh tế trọng điểm đóng vai trò là “đầu tàu” để lôi kéo, thúc đẩy nền kinh tế chung của quốc gia cùng phát triển...
Để có được các vùng, các khu vực kinh tế này thì phải có các hạt nhân đủ mạnh về tiềm lực kinh tế, có mối quan hệ đa chiều, có cửa ngõ giao lưu rộng mở mà những hạt nhân đó chính là các đô thị, hoặc chùm các đô thị với đúng nghĩa của nó trong bối cảnh nền kinh tế thị trường có sự cạnh tranh khốc liệt (chứ không phải các đô thị thuần tuý theo khái niệm với chức năng hành chính...).
Bởi vậy, các nước như Trung Quốc, Singapore, Philippines, Malaysia... trong chiến lược phát triển kinh tế của mình đã tạo ra được các vùng kinh tế trọng điểm trên cơ sở phân bố lại lực lượng sản xuất và cơ cấu lại nền kinh tế quốc dân, chọn ra được những “cửa sổ” hướng ngoại (như Thâm Quyến, San Dâu, Chu Hải của Trung Quốc; SuBic, Makar của Philippin...).
Trong định hướng và tầm nhìn chiến lược, vùng kinh tế trọng điểm Bắc Bộ được hoạch định bởi 8 tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương: Hà Nội, Hải Phòng, Quảng Ninh, Hải Dương, Hưng Yên, Hà Tây, Vĩnh Phúc, Bắc Ninh với cửa ngõ hướng biển là vùng duyên hải Bắc Bộ bao gồm các tỉnh Quảng Ninh, Hải Phòng, Thái Bình, Nam Định, Ninh Bình (trong đó Quảng Ninh, Hải Phòng đóng vai trò chủ chốt);
Vùng kinh tế trọng điểm miền Trung (Thừa Thiên Huế, Đà Nẵng, Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định) với cửa ngõ hướng biển là vùng duyên hải Trung Bộ với các khu kinh tế Chân Mây - Lăng Cô, Chu Lai - Kỳ Hà, Dung Quất và khu kinh tế Nhơn Hội...làm hạt nhân;
Vùng kinh tế trọng điểm phía Nam (TP Hồ Chí Minh và các tỉnh Đồng Nai, Bà Rịa - Vũng Tàu, Bình Dương, Tây Ninh, Bình Phước, Long An) với cửa ngõ hướng biển là TP Hồ Chí Minh và Bà Rịa - Vũng Tàu…
Vùng kinh tế trọng điểm Đồng bằng sông Cửu Long, gồm 04 tỉnh, thành phố: TP Cần Thơ, An Giang, Kiên Giang và Cà Mau; có vị trí địa kinh tế quan trọng, thuận lợi cho phát triển kinh tế - xã hội và giao thương với khu vực. Nằm ở cực Nam của Tổ quốc, tiếp giáp với Campuchia thông qua vịnh Thái Lan; giáp với biển Đông với bờ biển dài. Đây là điều kiện thuận lợi để phát triển dịch vụ thương mại, du lịch trong nước và quốc tế.
Đô thị dọc vùng duyên hải nói chung, đô thị biển nói riêng, được hình thành và phát triển song song với lịch sử phát triển của đất nước. Hầu hết các đô thị hiện nay đều hình thành và phát triển trên một điểm đô thị từ thời phong kiến, từ cố đô Huế của Nhà Nguyễn đến các đô thị nhỏ có chức năng hành chính - quân sự như Vinh, Hà Tĩnh, Đồng Hới, Quảng Ngãi, hay các thương cảng cũ (Hội An).
Một số đô thị hình thành từ thời Pháp thuộc để lập cảng, khai khoáng hay cho du lịch và vẫn được phát triển liên tục cho đến nay (ví dụ: Hải Phòng - Đồ Sơn, Hạ Long, Vũng Tàu, Sầm Sơn). Một số đô thị mới được hình thành sau này nhằm mở mang phát triển kinh tế (Cẩm Phả), cảng - quân sự (Cam Ranh), nghỉ dưỡng (Cửa Lò) hoặc trung tâm tổng hợp (Đông Hà).
Đô thị hoá cực nhanh trong thời kỳ đổi mới kinh tế, các đô thị được phát triển cả chiều rộng lẫn chiều sâu (nhất là TP.HCM - đô thị lớn nhất nước); đặc biệt là nhiều đô thị mới -khu kinh tế ven biển đã và đang được quy hoạch, đầu tư xây dựng (Vân Đồn, Đình Vũ - Cát Hải, Nghi Sơn, Đông Nam Nghệ An, Vũng Áng, Hòn La, Chân Mây - Lăng Cô, Chu lai, Dung Quất, Nhơn Hội, Nam Phú Yên, Vân Phong, Định An, Năm Căn, Phú Quốc và Cụm đảo nam An Thới…).
Các thành phố, thị xã tỉnh lỵ hiện nay đều có chức năng là trung tâm tổng hợp của vùng và của các tỉnh duyên hải: Hạ Long, Hải Phòng, Thái Bình, Nam Định, Thanh Hoá, Vinh, Hà Tĩnh, Đồng Hới, Đông Hà, Huế, Đà Nẵng, Tam Kỳ, Quảng Ngãi, Quy Nhơn, Tuy Hoà, Nha Trang, Phan Thiết, TP.HCM, Vũng Tàu, Bạc Liêu, Rạch Giá.
Các đô thị này còn có chức năng đặc biệt chia sẻ chức năng với nhiều đô thị có tính chuyên ngành thuộc tỉnh như: chuyên về cảng (Hải Phòng, Đà Nẵng, Cam Ranh, Chân Mây, Vũng Áng, Cái Lân - Hạ Long); chuyên về du lịch, nghỉ dưỡng (Hạ Long, Sầm Sơn, Cửa Lò, Đồ Sơn, Hội An, Vũng Tàu); chuyên về đào tạo (Huế, Vinh, Quy Nhơn, Đà Nẵng, Nha Trang); chuyên về quốc phòng (Cam Ranh); chuyên về kinh tế - dịch vụ dầu khí (Vũng Tàu, Dung Quất); chuyên về công nghiệp mỏ (Uông Bí, Cẩm Phả)…
Các quy hoạch xây dựng vùng liên tỉnh, vùng tỉnh (nay là quy hoạch tỉnh) đã được lập hoặc sẽ được điều chỉnh nhằm định hướng phát triển các không gian chức năng, hệ thống đô thị và các điểm dân cư nông thôn trong vùng; đồng thời tất cả các đô thị cấp thành phố, thị xã và hầu hết các thị trấn (ven biển và hải đảo) đều đã được lập quy hoạch chung. Phần lớn các đô thị mới, các khu kinh tế, các khu công nghiệp tập trung đã được chọn vị trí và quy hoạch xây dựng.
Nhìn chung, các đô thị mới đều có xu hướng xây dựng trên bờ biển, nhất là các khu kinh tế (KKT) đã được thành lập đều bố trí sát biển, nhằm tận dụng thế mạnh của cảng, đầu mối giao thông thủy - bộ, du lịch, trở thành các cực tăng trưởng của Quốc gia và vùng. Nhiều thị xã mới thành lập cũng nằm sát biển như Quảng Yên, Hoàng Mai, Ninh Hòa, Vĩnh Châu. Nhiều đô thị mới đang có xu hướng hướng biển.
Tuy nhiên, một trong những vấn đề nổi cộm nhất trong phát triển đô thị biển, hải đảo là mâu thuẫn giữa phát triển kinh tế và bảo vệ, tiết kiệm nguồn tài nguyên, gìn giữ các giá trị hiện hữu. Trong đó bao gồm các vấn đề về quy mô, ngưỡng phát triển - tác động môi trường, tầm nhìn, khả năng tiếp cận, giao thông và tiện ích đô thị.
Nhiều đô thị biển, hải đảo trên thế giới đã và đang phát triển với quy mô lớn mà không xem xét thấu đáo các tác động tới môi trường tự nhiên và không gian đô thị xung quanh, tới hệ thống hạ tầng, tới bản sắc đô thị.
Trong những năm gần đây, các đô thị biển, hải đảo của Việt Nam đã tận dụng những thế mạnh về vị trí địa lý, cảnh quan để phát triển kinh tế trong đó lấy du lịch và kinh tế biển là mũi nhọn. Rất nhiều các dự án khách sạn, khu nghỉ dưỡng cao cấp đã được đầu tư xây dựng ồ ạt dọc các bãi biển nhằm khai thác triệt để các tiềm năng mà thiên nhiên ban tặng.
Bên cạnh mặt đạt được về việc góp phần phát triển kinh tế, đô thị cho địa phương, các dự án xây dựng không được quy hoạch tốt cũng đã gây ra nhiều hệ lụy về chất lượng đô thị, môi trường, xã hội.
Việc quy hoạch xây dựng nóng, còn nóng vội theo kiểu “Phát triển bằng mọi giá”, “Xin - Cho” và “Chia lô mặt biển” tại một số đô thị như Quảng Ninh, Đà Nẵng, Nha Trang, Phan Thiết, Vũng Tàu... có nguy cơ “Băm nát mặt tiền” của biển, lãng phí nguồn tài nguyên… gây cản trở cho khả năng tiếp cận không gian mặt biển (cần được coi như một dạng không gian công cộng) của cộng đồng cũng như làm mất đi không gian sinh kế truyền thống của ngư dân.
Quá trình phát triển đô thị biển, hải đảo dường như đang lấn át và làm mất đi giá trị cảnh quan thiên nhiên của hệ sinh thái biển và biển. Hiện tượng lạm dụng việc lấn biển để phát triển đô thị, phát triển công nghiệp như Quảng Ninh, Nha Trang, Đồ Sơn (có xu hướng phổ biến ở nước ta)… đang cảnh báo về nguy cơ hủy hoại nguồn lợi thiên nhiên, hệ sinh thái và cảnh quan của các đô thị biển, hải đảo.
Cấu trúc đô thị biển lấy du lịch làm động lực đang là vấn đề cần được nghiên cứu cả về lý luận quy hoạch cũng như thực tiễn xây dựng, giữa nhu cầu của nhà đầu tư bất động sản du lịch với nhu cầu sống của các dân cư đô thị biển.
Việc phát triển đô thị theo dự án với nhiều qui mô khác nhau trong khi nguồn lực nhà đầu tư có hạn…đã tạo ra nhiều hệ lụy khó lường như “đắp chiếu” để đấy, chuyển nhượng, chia nhỏ dự án để “sang tên, đổi chủ”… có nguy cơ làm cho mặt tiền của biển thiếu tính tổng thể, đồng bộ… Hoặc, việc xây dựng quá sát mặt biển cũng khiến các khu vực này trở nên rất dễ tổn thương với những biến đổi bất thường gây ra do biến đổi khí hậu và nước biển dâng.
Nhiều đô thị biển khu vực miền Trung, Nam Bộ… đang có những hiện tượng xói lở bờ biển làm ảnh hưởng lớn đến cảnh quan cũng như các công trình trên biển. Việc xây dựng ồ ạt và tự phát các khu du lịch ven biển đã được nhiều chuyên gia, nhiều học giả lên tiếng cảnh báo, tuy nhiên, vẫn còn thiếu các nghiên cứu chuyên sâu để đánh giá đầy đủ có tính khoa học những tác động về kinh tế - xã hội - đô thị của tình trạng trên cũng như chưa có các giải pháp khắc phục hiệu quả, nhằm đảm bảo hài hòa giữa phát triển kinh tế và bảo vệ môi trường, chia sẻ lợi ích giữa chính quyền đô thị. nhà đầu tư và cộng đồng.
Theo đánh giá của các tổ chức quốc tế, Việt Nam là quốc gia đặc biệt dễ bị tổn thương do bị ảnh hưởng nghiêm trọng từ biến đổi khí hậu. Theo báo cáo mới đây của Ngân hàng Thế giới, trong số 84 quốc gia đang phát triển ven biển được điều tra về mực nước biển dâng,
Việt Nam xếp thứ nhất về ảnh hưởng lên người dân, GDP, các khu đất đô thị mở rộng và đất ngập nước. ảnh hưởng do mực nước biển dâng do sự nóng lên toàn cầu có thể là thảm hoạ cho Việt Nam; có tới 16% diện tích, 35% dân số và 35% GDP sẽ chịu ảnh hưởng trực tiếp khi mực nước biển tăng lên 5m.
Nghiên cứu này cũng dự báo cứ mỗi 1m nước biển dâng tại Việt Nam sẽ đẩy 17 triệu người vào tình trạng ngập lụt và gây thiệt hại tới 17 tỷ đô la, với những ảnh hưởng lớn xâm nhập vào đất liền và khu vực ven biển. Theo nhiều kịch bản khác nhau, mực nước biển dâng trung bình khỏang 30cm-50cm vào năm 2100.
Những vùng chịu ảnh hưởng nhiều nhất là ĐBSCL (90%) và khu vực Đồng bằng Bắc Bộ (8%). Hơn 50% dân số sinh sống ở khu vực ven biển, hải đảo sẽ chịu tác động trực tiếp bởi biến đổi khí hậu nói chung và nước biển dâng nói riêng.
Khoảng 300 đô thị vùng duyên hải sẽ chịu ảnh hưởng, trong đó, hơn 100 đô thị sẽ bị ảnh hưởng trực tiếp của thảm họa lâu dài này, nơi tập trung đông dân với 25 triệu cư dân ven biển... Việc khai thác quá mức đất đai và cảnh quan tại các đô thị biển dẫn đến sự xuống cấp, biến đổi hệ cân bằng sinh thái khu vực ven biển. Trong tương lai gần, các đô thị biển, hải đảo có thể sẽ phải hứng chịu hậu quả khó lường của hiện tượng nước biển dâng.
Theo đó, trong quá trình phát triển hệ thống đô thị biển, hải đảo, Việt Nam cần hết sức quan tâm đến những vấn đề trên. Dưới đây là một số trường hợp cụ thể:
(i) Đô thị biển Hạ Long (Tỉnh Quảng Ninh): TP Hạ Long được thành lập ngày 27/12/1993, trên cơ sở toàn bộ diện tích và dân số của thị xã Hồng Gai. Ngày 10/10/2013, Chính phủ ban hành quyết định số 1838/QĐ-TTg công nhận TP Hạ Long là đô thị loại I. Tiếp đó, ngày 17/12/2019, Ủy ban Thường vụ Quốc hội ra Nghị quyết số 837/NQ-UBTVQH về sắp xếp các đơn vị cấp huyện, cấp xã thuộc tỉnh Quảng Ninh.
Theo đó, nhập toàn bộ 843,54 km2 diện tích tự nhiên và dân số (51.003 người) của huyện Hoành Bồ vào TP Hạ Long. Sau sắp xếp, điều chỉnh, TP Hạ Long mới có diện tích tự nhiên 1.119,36 km2 và quy mô dân số là 300.267 người. Với chiều dài bờ biển khoảng 50 km.
TP Hạ Long là đô thị tỉnh lỵ, trung tâm hành chính, văn hóa xã hội, khoa học kỹ thuật, giáo dục đào tạo của tỉnh Quảng Ninh, là một Trung tâm du lịch quốc gia và có tầm vóc quốc tế gắn với Di sản thiên nhiên thế giới vịnh Hạ Long (Kỳ quan thiên nhiên thế giới); trung tâm thương mại, dịch vụ, công nghiệp cảng biển nước sâu, giữ vai trò là một trong những đô thị hạt nhân vùng kinh tế trọng điểm Bắc Bộ; trung tâm kinh tế, văn hóa, khoa học - kỹ thuật, hành chính, giáo dục - đào tạo, du lịch, dịch vụ, đầu mối giao thông, giao lưu trong nước, có vai trò thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội của vùng Đông Bắc, vùng duyên hải Bắc Bộ; có vị trí chiến lược về địa chính trị, địa kinh tế, an ninh quốc phòng của quốc gia và khu vực.
Việc nhập huyện Hoàng Bồ vào TP Hạ Long sẽ là điều kiện thuận lợi để TP Hạ Long và tỉnh Quảng Ninh làm tốt hơn nữa công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản vịnh Hạ Long - kỳ quan thiên nhiên thế giới, đưa TP Hạ Long xứng tầm là thành phố du lịch biển văn minh, thân thiện, đô thị xanh, phát triển bền vững thích ứng với biến đổi khí hậu với hệ thống kết cấu hạ tầng kỹ thuật - xã hội đồng bộ, hiện đại… Đây cũng là cơ hội để TP Hạ Long thoát khỏi nguy cơ lấn biển (thường được ngụy trang với mỹ từ “cải tạo không gian biển) quá nóng trong thời gian qua.
Cấu trúc đô thị biển Hạ Long mới (VIUP)
Tuy nhiên, trên cơ sở QHC thành phố Hạ Long mới được cấp có thẩm quyền phê duyệt, cần sớm nghiên cứu các qui hoạch phân khu, qui hoạch thiết kế cảnh quan không gian ven biển, xây dựng các Qui định, Qui chế quản lí qui hoạch, kiến trúc cho từng phân khu cụ thể, nhất là khu vực Bãi Cháy, Hùng Thắng, Tuần Châu, không gian ven bờ sung quanh vịnh Cửa Lục - Một không gian trọng tâm của TP Hạ Long mới…
(ii) Đô thị biển Đà Nẵng (TP trực thuộc TW): Đà Nẵng, một đô thị có vị trí đẹp bên bờ sông Hàn và bên bờ biển Đông. Thiên nhiên đã ưu đãi cho Đà Nẵng nhiều lợi thế về cảnh quan đẹp, nổi tiếng: từ “cổng trời” Hải Vân - “Thiên hạ đệ nhất hùng quan”, Non Nước - Ngũ Hành Sơn đến bán đảo Sơn Trà tráng lệ.
Nếu đứng từ ‘’cổng trời” Hải Vân, nhìn xuôi về phía Nam nơi con sông Hàn chảy qua, đổ vào vùng cửa vịnh Đà Nẵng (với khoảng 30 km bờ biển có nhiều bãi biển đẹp) mới cảm nhận hết vẻ quyến rũ mà thiên nhiên ban tặng cho thành phố này... Hơn nữa, Đà Nẵng lại nằm giữa vùng kề cận ba di sản văn hóa thế giới: Cố đô Huế, đô thị cổ Hội An và Thánh địa Mĩ Sơn… Đây là những lợi thế hiếm có của một đô thị biển.
Trong phạm vi khu vực và quốc tế, Đà Nẵng là một trong những cửa ngõ quan trọng ra biển của Tây Nguyên và các nước Lào, Campuchia, Thái Lan, Myanmar đến các nước vùng Đông Bắc Á thông qua hành lang kinh tế Đông - Tây với điểm kết thúc là cụm cảng Tiên Sa - Liên Chiểu. Nằm ngay trên một trong những tuyến đường biển và hàng không quốc tế, Đà Nẵng có một vị trí đặc biệt thuận lợi cho sự phát triển nhanh chóng và bền vững.
Trong thời gian qua Đà Nẵng đã phát triển mạnh và tương đối thành công. Với ý tưởng lấy vịnh Đà Nẵng và sông Hàn làm bố cục chủ đạo trong tổ chức không gian, đô thị Đà Nẵng được mở rộng không gian về phía Tây, Tây Bắc, Tây Nam, Nam và Đông Nam. Trước mắt ưu tiên phát triển theo hướng Tây Bắc, khu vực giữa Quốc lộ 1A và đường Liên Chiểu - Thuận Phước (đường Nguyễn Tất Thành).
Đồng thời mở rộng đô thị trên cơ sở xây dựng các đô thị vệ tinh, các thị trấn, thị tứ và phát triển kết cấu hạ tầng diện rộng để từng bước hình thành chùm đô thị vệ tinh Đà Nẵng... Phát triển các khu du lịch Nam Ô, Xuân Thiều, Mĩ Khê, Bắc Mĩ An (Purama), Non Nước...
Cấu trúc đô thị biển Đà Nẵng (Sở Xây dựng Đà Nẵng)
Tuy nhiên, bên cạnh những thành tựu đã đạt được, đô thị Đà Nẵng cũng bộc lộ những hạn chế biểu hiện trước mắt và tiềm ẩn những hệ luỵ trong tương lai. Cụ thể, việc đô thị phát triển với cấu trúc chưa thực sự khai thác hết lợi thế từ điều kiện cảnh quan tự nhiên, phát triển theo xu hướng dàn trải, thấp tầng… đã khiến cho hiệu quả sử dụng đất khá thấp; việc khai thác quỹ đất không có định hướng rõ ràng dẫn đến tình trạng cạn kiệt nguồn đất dự trữ… Đặc biệt, việc phát triển các công trình kiến trúc cao tầng tại các không gian hướng biển cũng đang là một vấn đề “nóng” của Đà Nẵng.
Để nâng cao vai trò, vị thế của Đà Nẵng hơn nữa, đồng thời khắc phục những hạn chế trên, ngày 24/01/2019 Bộ Chính trị đã ban hành Nghị quyết số 43-NQ/TW, về xây dựng và phát triển TP Đà Nẵng đến năm 2030, tầm nhìn đến 2045. Nghị quyết xác định:
(1) Chiến lược và các chính sách phát triển thành phố Đà Nẵng được đặt trong tổng thể chiến lược phát triển kinh tế - xã hội của cả nước, vùng kinh tế trọng điểm miền Trung, vùng Bắc Trung Bộ và duyên hải miền Trung - Tây Nguyên; có sự kết nối chặt chẽ với các cục tăng trưởng, các trung tâm phát triển, các thành phố lớn trong cả nước và khu vực Đông Nam Á, Châu Á - Thái Bình Dương; dựa trên việc khai thác và sử dụng có hiệu quả mọi tiềm năng, lợi thế, nhất là về tài nguyên thiên nhiên, tiềm năng kinh tế biển, vị trí địa kinh tế và địa chiến lược quan trọng của thành phố Đà Nẵng trong vùng và cả nước.
(2) Phát triển TP Đà Nẵng theo hướng đô thị sinh thái, hiện đại, thông minh, mang tầm quốc tế và có bản sắc riêng; tập trung phát triển 3 trụ cột chính: Du lịch, công nghiệp công nghệ cao và kinh tế biển; bảo đảm quốc phòng, an ninh, chủ quyền biển, đảo, trật tự, an toàn xã hội.
Ở giai đoạn trước mắt, Đà Nẵng cần rà soát các dự án phát triền đô thị, du lịch… chậm triển khai trên cơ sở điều chỉnh qui hoạch chung thành phố, tái cấu trúc lại qui hoạch vùng phía Đông ven biển, đảm bảo khả năng tiếp cận cho mọi đối tượng, thích ứng với biến đổi khí hậu, nước biển dâng. Kiên quyết không sử dụng giải pháp lấn biển để phát triển du lịch, đô thị… Đồng thời tiến hành phát triển hệ thống giao thông công cộng đô thị theo hướng đô thị du lịch, hiện đại…
(iii) Đô thị biển Nha Trang (tỉnh Khánh Hòa): Đô thị Nha Trang với ý tưởng tổ chức không gian phát triển theo các hệ sinh thái du lịch và hành lang đô thị trên cơ sở khai thác các lợi thế về điều kiện tự nhiên, cảnh quan môi trường sinh thái vốn có. Các hệ sinh thái du lịch phải kể đến là: hệ sinh thái du lịch núi, sông, ven biển, biển, du lịch đảo và hải dương học. Bên cạnh đó là các hành lang dân cư đô thị, trung tâm hành chính, thương mại, dịch vụ công nghiệp và tiểu thủ công nghiệp.
Đã có nhiều ý kiến cho rằng: Nha Trang, đô thị của gió biển tuyệt đẹp đang tận dụng được những lợi thế tự nhiên của mình để làm giàu… Nha Trang đã “mở cửa” có thể đón những nhà đầu tư tìm kiếm cơ hội xây dựng nên những cơ sở đủ tầm để đón khách như Ana Mandara Resort, Yasaka, Sunrise hay Hòn Ngọc Việt…
Tuy nhiên, Nha Trang vẫn là đô thị được qui hoạch cải tạo, xây dựng và phát triển trên nền của một đô thị có từ đầu thế kỉ XX, mà trước đó mới chỉ là những làng chài heo hút dọc theo cửa sông Cái… Và vì thế, cái được và cái chưa được cũng dễ nhận ra. Một trong những ấn tượng khiến du khách “ngỡ ngàng” khi tới Nha Trang là những toà nhà “chọc trời” liên tiếp gắn vào nhau như bức tường thành dọc theo đường Trần Phú (VietNamNet)…
Và tất nhiên, mô hình khai thác thế mạnh của biển bị chia cắt, cách biệt bởi một tuyến đường đô thị (có mặt cắt rộng như đường Trần Phú) chạy qua giữa một bên là các công trình kiến trúc như khách sạn, nhà hàng… và phía bên kia là bãi tắm biển đã tỏ ra có nhiều hạn chế trong khai thác, quản lí.
Cấu trúc đô thị biển Nha Trang (VIUP)
(iv) Đô thị biển Vũng Tàu (tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu): Tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu nằm trong vùng phát triển kinh tế năng động phía Đông Nam của vùng TP. Hồ Chí Minh. Là cửa ngõ giao thương quốc tế ra biển Đông của vùng TP Hồ Chí Minh và cả nước; trung tâm công nghiệp chuyên sâu, công nghiệp cảng; trung tâm dịch vụ logistics, trung tâm khai thác dầu khí và dịch vụ dầu khí; trung tâm du lịch sinh thái Rừng - Biển - Đảo và du lịch văn hóa - lịch sử của quốc gia và quốc tế; trung tâm thương mại, dịch vụ logistics, dịch vụ dầu khí và dịch vụ giải trí chất lượng cao của vùng TP Hồ Chí Minh; trung tâm nông nghiệp công nghệ cao và nông nghiệp chuyên canh, đánh bắt nuôi trồng thủy sản của vùng TP Hồ Chí Minh.
Trong đó TP Vũng Tàu là đô thị trung tâm của vùng phát triển trọng điểm phía Tây Nam của vùng TP Hồ Chí Minh - Trung tâm kinh tế của vùng Đông Nam Bộ và là trung tâm kinh tế, tài chính, văn hóa, du lịch, giao thông - vận tải và giáo dục của tỉnh.
Vũng Tàu sở hữu nhiều bãi biển đẹp, là một địa điểm du lịch nổi tiếng. Ngoài ra, thành phố còn là khu vực hậu cần của ngành công nghiệp dầu khí Việt Nam. TP Vũng Tàu được công nhận là đô thị loại I trực thuộc tỉnh đầu tiên của cả Nam Bộ (Từ ngày 2/5/2012, tỉnh lỵ Bà Rịa - Vũng Tàu chuyển đến TP Bà Rịa).
Ngày 17/5/2019, Thủ tướng Chính phủ có QĐ số 586/QĐ-TTg, phê duyệt Điều chỉnh Quy hoạch chung TP Vũng Tàu đến năm 2035, với tính chất (1) Là trung tâm kinh tế, văn hóa, dịch vụ công cộng và đầu mối giao lưu quan trọng của vùng Đông Nam Bộ, vùng kinh tế trọng điểm phía Nam và vùng tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu; (2) Là trung tâm du lịch, thương mại - tài chính - ngân hàng, dịch vụ hậu cần thủy hải sản, dịch vụ hàng hải, phát triển cảng biển, dịch vụ khai thác và chế biến dầu khí của cả nước; (3) Có vị trí quan trọng về an ninh quốc phòng và bảo vệ môi trường biển...
Xây dựng không gian đô thị trên cơ sở khung tự nhiên là bờ biển, hệ thống sông, rạch, rừng ngập mặn và cảnh quan tự nhiên Núi Lớn, Núi Nhỏ, Núi Nứa (Trong đó, Núi Lớn, Núi Nhỏ và Núi Nứa là các điểm cao tự nhiên trong đô thị cần được bảo vệ và kiểm soát phát triển. Ưu tiên phát triển các công trình mang tính biểu tượng, hình thành các không gian công cộng dành cho hoạt động vui chơi giải trí kết hợp với lâm viên cây xanh).
Hình thành các trục không gian chính dọc các tuyến đường 30/4, 2/9, 3/2 với các công trình hỗn hợp có kiến trúc hiện đại. Ưu tiên phát triển các tuyến ngang để kết nối không gian đô thị với không gian biển. Tại các khu vực giao nhau của các trục đường chính đô thị, khuyến khích bố trí các công trình cao tầng hoặc các công trình điểm nhấn.
Đối với hành lang ven biển tại khu vực Bãi Trước, hạn chế phát triển công trình có quy mô lớn để bảo vệ cảnh quan tự nhiên và các giá trị văn hóa lịch sử của đô thị. Hình thành một số điểm dịch vụ du lịch có tính chất đặc biệt, hạn chế che chắn tầm nhìn ra biển và tạo lập hình ảnh đô thị theo hướng nhìn từ biển vào thành phố...
Cấu trúc đô thị biển Vũng Tàu (Sở Xây dựng Bà Rịa - Vũng Tàu)
(v) Đô thị biển đảo Phú Quốc (tỉnh Kiên Giang): Phú Quốc là hòn đảo lớn nhất củaViệt Nam, cũng là đảo lớn nhất trong quần thể 22 đảo tại đây, nằm trong vịnh Thái Lan (biển Tây). Đảo Phú Quốc cùng với các đảo khác tạo thành huyện đảo Phú Quốc trực thuộc tỉnh Kiên Giang. Toàn bộ huyện đảo có tổng diện tích 589,23 km2, xấp xỉ diện tích đảo quốc Singapore (năm 1960). Phú Quốc cách TP Rạch Giá 120 km và cách TP Hà Tiên 45 km.
Năm 2006, khu dự trữ sinh quyển ven biển và biển đảo Kiên Giang được UNESCO công nhận là khu dự trữ sinh quyển thế giới, trong đó bao gồm cả huyện đảo Phú Quốc. Địa hình thoải từ Bắc xuống Nam, có nhiều cảnh quan đẹp, nhiều bãi tắm nổi tiếng Việt Nam và thế giới (bãi Sao, bãi Dài...). Lưu giữ nhiều di tích lịch sử văn hóa truyền thống, cách mạng (Dinh Cậu, di tích nhà tù Phú Quốc, làng chài Hàm Ninh, Gềnh Dầu, quần đảo An Thới...)
Cấu trúc đô thị biển đảo Phú Quốc (SISP)
Do phát triển mô hình Đặc khu kinh tế còn cần phải được trao đổi, nên vừa qua, ngày 09/12/2020 Ủy ban Thường vụ Quốc Hội ban hành Nghị quyết 1109/NQ-UBTVQH14 thành lập TP Phú Quốc và các phường thuộc TP Phú Quốc, tỉnh Kiên Giang - Đô thị biển đảo đầu tiên của Việt Nam. Theo đó, Phú Quốc sẽ có rất nhiều thuận lợi, nhiều cơ hội để tiếp tục thu hút đầu tư, phát triển. Đồng thời, việc thành lập đô thị Phú Quốc cũng góp phần khẳng định thêm chủ quyền biển đảo của Việt Nam ở phía Tây.
4. Thay cho lời kết: Trên thế giới, dải đất ven biển được coi là tài nguyên quí giá và đã được các nước phát triển khai thác từ lâu để phát triển kinh tế như cảng - giao thông hàng hải, công nghiệp, du lịch, thủy sản... Để bảo vệ và phát huy dải đất duyên hải quí giá này, nhiều nước phát triển đã có luật về duyên hải với mục tiêu bảo vệ không chỉ không gian ven biển mà cả không gian nội địa mà có mối quan hệ khăng khít với biển.
Các cường quốc kinh tế - quân sự như Mỹ, Nga, hay các đảo quốc như Anh, Nhật đều có chiến lược kinh tế - quân sự gắn với biển, duyên hải. Hệ thống đô thị biển, hải đảo luôn có vai trò đặc biệt quan trọng trong phát triển kinh tế - xã hội với đảm bảo an ninh quốc phòng.
Trong bối cảnh và xu thế hiện nay, khi tình hình trên Biển Đông tiếp tục diễn biến hết sức khó lường và các thách thức an ninh phi truyền thống ngày càng gay gắt, tư duy biển phải được đặt trong tổng thể Chiến lược phát triển kinh tế - xã hội, phát triển hệ thống đô thị biển, hải đảo của Việt Nam, lấy hội nhập làm hướng đi chính, xây dựng nội lực làm trung tâm. Được đặt trong chiến lược bảo đảm an ninh, quốc phòng của Việt Nam trong tình hình và môi trường phát triển mới.
Nguồn: Báo Xây Dựng