Làng Thiên Mã vào thời Trần thuộc lộ Quốc Oai, đến thời vua Lê Thánh Tông thuộc đạo Sơn Tây. Đầu thế kỷ XIX, Thiên Mã thuộc xã Triều Đông, huyện Thạch Thất, phủ Quốc Oai, trấn Sơn Tây. Năm 1945 Thiên Mã thuộc xã Cổ Đông, huyện Tùng Thiện, tỉnh Sơn Tây.

Đình nhìn theo hướng tây nam, có kết cấu kiến trúc chữ “đinh” gồm nhiều hạng mục công trình: Đại bái, Hậu cung, hai dãy Tả hữu vu, Nghi môn trụ biểu và hệ thống sân vườn rộng rãi, thoáng đãng. Hai bên lối đi chính là 2 trụ biểu cao, phía trên cùng của trụ biểu có đắp nổi tứ linh phượng chầu cách điệu hoa dành. Thân trụ bên dưới được ghi các câu đối bằng chữ Hán với nội dung ca ngợi cảnh đẹp quê hương và công đức của các vị thành hoàng làng.

Từ sân đình lên đến Đại bái qua 5 bậc thềm bằng đá xanh, hai bên là đôi rồng đá nằm chếch theo bậc lên xuống xen lẫn với hoa văn mây cụm mang đậm phong cách nghệ thuật điêu khắc thế kỷ XVIII. Đại bái là một ngôi nhà ngang 3 gian 2 dĩ, bốn mái đình xoè rộng lợp ngói mũi nhỏ, bờ nóc, bờ đao đắp bờ đinh, 2 đầu bờ nóc là 2 con kìm bằng vôi vữa. Cuối bờ dải ra đến góc tàu đạo trang trí rồng cuộn cách điệu. Vào bên trong, các bộ vì được làm theo 2 kiểu thức khác nhau chút ít trên mặt bằng 4 hàng chân cột gỗ.

Hai bộ vì gian giữa có kết cấu theo kiểu “Thượng giá chiêng rường nách, hạ tiền rường nách hậu kẻ, bẩy” mang phong cách kiến trúc thời Lê. Hai bộ vì gian bên được làm theo kiểu “thượng ván mê trạm hổ phù, hạ chồng rường, kẻ suốt”.

Hậu cung là một ngôi nhà dọc 3 gian được làm kiểu tường xây hồi bít đốc với hai mái chảy lợp ngói. Các bộ vì đỡ mái làm thống nhất theo kiểu “Thượng giá chiêng chồng rường, hạ kẻ chuyền xà nách”. Gian trong cùng của Hậu cung, ở giữa mở hệ thống cửa lửng cao cách mặt đất khoảng 120cm, 2 bên mở 2 lối đi nhỏ vào Thượng cung. Bên trong Thượng cung, là bậc nhị cấp là nơi đặt long ngai bài vị các vị thành hoàng làng.

Đình Thiên Mã thờ Tam vị Tản Viên Sơn thánh. Theo cuốn ngọc phả do quan Hàn lâm Đông các Đại học sĩ Nguyễn Bính soạn vào năm Hồng Phúc nguyên niên (1572) thì Tam vị Tản Viên Sơn như sau: Vào đời Duệ Vương ở động Lăng Xương, có hai anh em họ Nguyễn, tuổi đã cao mà chưa có người nối dõi. Một hôm, hai anh em đi du chơi ở núi và gặp một vị tiên xin được ban phúc.

Sau đó, vợ chồng người em sinh được 2 người con trai đặt tên con là Sùng Công và Hiển Công. Người anh Nguyễn Cao cũng sinh một đặt tên là Tuấn Công. Ba anh em thiên tư dĩnh ngộ, thông minh hơn người, văn võ song toàn. Năm ba anh em 18 tuổi, cha mẹ hai bên đều qua đời, sau ba năm mãn tang, ba anh em cùng nhau đến núi Tản làm con nuôi cho Ma Thị Cao Sơn thần nữ. Thần nữ cho là những đứa con hiếu thảo, lập chúc thư giao hết núi rừng, sông núi, điền địa cho Tuấn Công (hiệu là Tản Viên Sơn Thánh), Sùng Công ở Non sơn hiệu là Tả Kiên Thần, Hiển Công ở Lãng sơn hiệu là Hữu Kiên Thần. Năm đó Tản Viên được Hùng Duệ Vương gả công chúa Mỵ Nương ban cho thực ấp và phong cho tước hiệu. Ông có công lớn với dân trong việc phát triển cái thiện, tiêu trừ cái ác, dạy dân thuần phong mỹ tục... Vua Duệ Vương phong cho Sùng Công làm Tả Đô Đài đại phu và Hiển Công làm Hữu Đô Đài đại phu và cho lập hành cung tại thôn Thủ Trung.

Đến khi Thục Vương đem binh đến xâm lược cương vực, Duệ Vương lệnh cho Sơn Thánh cùng Sùng Công và Hiển Công đem quân đi đánh. Vâng mệnh vua, Tam vị đã lấy gia nhân ở trong thôn và trong huyện cùng thuyền ngựa với 10 vạn binh tiến đánh quân giặc ở vùng thủy Hoan Châu. Quân Thục đại bại. Vua ban chiếu gia phong cho các tướng sĩ, phong cho Sơn Thánh làm Nhạc phủ kiêm Thượng Đẳng Thần, Sùng Công làm Cao Sơn đại vương và Hiển Công làm Quý Minh đại vương ban cho trở về thôn Thiên Mã làm lễ ăn mừng. Khi các ngài hoá, dân làng được thờ Tam vị đại vương làm thành hoàng làng.

Trải các triều Đinh, Lê, Lý, Trần thần đều tỏ rõ linh thiêng giúp dân cứu nước nên các đời vua đều gia ban phong sắc để muôn đời mãi mãi phụng thờ. Do vậy các đời vua đều có gia ban mỹ tự là Thượng đẳng phúc thần, muôn đời thờ cúng, phúc lộc muôn thủa, hàng năm cúng tế lập thành quy thức, không bao giờ đổi thay.

Trải qua thời gian, đình Thiên Mã còn lưu giữ được khá nhiều di vật quý, trong đó đáng chú ý là 3 long ngai gỗ tạo tác phong cách nghệ thuật thời Nguyễn; 1 hương án gỗ sơn son thếp vàng, phong cách nghệ thuật thời Nguyễn; 1 giá văn gỗ phong cách nghệ thuật thời Nguyễn; 1 bia có niên đại Gia Long năm thứ 6 (1807); 2 đạo sắc phong.

Lễ hội truyền thống đình Thiên Mã được tổ chức vào đầu xuân từ ngày 7 đến hết ngày 8 tháng giêng.

Đình đã được UBND tỉnh Hà Tây xếp hạng di tích lịch sử - văn hoá năm 2004./.

Theo Hà Nội Danh thắng và Di tích tập 02